«سفر به گرای 270 درجه» با چاشنی خط شکنی و عبور از کلیشه‌ها

به گزارش روز جمعه خبرنگار فرهنگی ایرنا، احمد دهقان یکی از پدیده‌های حوزه ادبیات داستانی ایران خاصه ادبیات دفاع مقدس است که با حذف نگاهی کلیشه‌ای و در هم تنیدن احساسات متناقض در خلق آثارش، به ادبیاتی دست پیدا کرده است که تا به امروز نیز منحصر به خود است. شاید این جمله همراه با اغراق باشد اما؛ هستند منتقدانی که سبک نویسندگی احمد دهقان را منحصر به خود او بدون هیچگونه تقلیدی می پندارند!
دهقان از آن دست نویسندگانی است که کار نوشتن در حوزه ادبیات دفاع مقدس را بعد از سال‌های پر شکوه حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس آغاز کرد و به همین سبب با قاصله گرفتن از ادبیات تهییجی روزهای جنگ، با نگاه تبیینی، تفهیمی و استدلالی به روایت و خلق داستان‌هایش پرداخته است.

** قلم به مثابه دوربین
دهقان در رمان ها و آثار دفاع مقدس خود در کنار تأکید بر عنصر کشش و تعلیق به عنوان یکی از مهمترین ویژگی های رمان مدرن، سعی کرده تأکیدی بر شیوه کلاسیک داستان نویسی یعنی بیان جزئیات در خلق روایت داستانی نیز داشته باشد. اما دامنه گسترده واژگان احمد دهقان چنان در تار و پودِ کلمه به کلمه آثارش در هم تنیده شده است که گویی قلم مانند دوربینی عمل می‌کند که تمامی جزییات صحنه ها و اتفاقات اثر داستانی او را فیلمبرداری کرده و در مقابل با مخاطب قرار می‌دهد.
هرچند احمد دهقان را ما با آثار متعدد و متنوعی مانند «ستاره‌های شلمچه»، «گردان چهار نفره»، «من قاتل پسرتان هستم»، «دشتبان» و یا «بچه‌های کارون» می شناسیم؛ اما آنچه که احمد دهقان را به ذهن و زبان اهالی ادبیات و همچنین دوست‌داران یار مهربان مهمان کرده، رمان درخشان او با عنوان «سفر به گرای 270 درجه» است.
احمد دهقان دانش آموخته حوزه ادبیات نیست و در حقیقت در رشته مهندسی برق تحصیل کرده است اما سیر ادامه تحصیلات او به حوزه علوم اجتماعی ادامه یافت و در نهایت در رشته مردم شناسی کارشناسی ارشد خود را دریافت کرد. در حقیقت همین نگاه مردم شناسانه و اشراف احمد دهقان به حوزه جامعه‌شناسی در حوزه علوم اجتماعی است که فضای تمامی آثار داستانی و رمان های او را شفاف و کاملا همذات پندارانه در مواجهه با مخاطب قرار می‌دهد.

** داستان «ناصر» و «علی»، از شوخ طبعی تا روایت هولناک
درست است که احمد دهقان در روایت آثارش، گاه به شکل اغراق آمیزی به بیان و بازتاب جزییات و اتفاقات می پردازد اما وقتی درباره روزهای حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس ورود می کنیم، شاید اغراق آمیزترین صحنه‌ها و اتفاقات در واقع حقیقی‌ترین آنها برای کسانی بوده است که آن روزها را زیست کرده و در تجربه زندگی آن رویدادها را از سر گذراندند.
«سفر به گرای 270 درجه» در خیل آثار احمد دهقان در حقیقت طلایه‌دار اتفاقی است که از زمان انتشارش تا به امروز، یکی از بزرگترین جریان سازی های ادبی را در شکل خط شکنی و صف شکنی و عبور از کلیشه ها برای نویسندگان و مخاطبان ادبیات دفاع مقدس باز کرده است.
احمد دهقان اهل شعار نیست، حرف‌ از ایده و عقیده هم نمی‌زند، اما به جای اینها قهرمان داستانش «ناصر» و خواننده را با خود از فضای گرم و راحت خانه برمی‌دارد و می‌برد درست وسط کارزار جنگ. حالا خواننده با چشم خود می‌بیند چگونه «ناصر» و دیگر رزمندگان، حماسه‌ای بزرگ را خلق می‌کنند؛ بی‌آنکه حرف‌های بزرگ بزنند یا ادعاهای عجیب و غریب داشته‌اند.
«ناصرِ» رمان «سفر به گرای 270 درجه» که به مرخصی تحصیلی آمده و بعد از امتحاناتش دوباره با بچه‌محلش «علی» به جبهه برمی‌گردد، راوی قصه احمد دهقان است؛ راوی شوخ‌طبعی که هم خودش لحن سرخوشانه و طنزآلودی دارد و هم در میان اتفاقات جبهه و جنگ، با نگاهی تیزبین، آنها را که سویه‌ای طنازانه دارند، شکار و روایت می‌کند. مثل ماجراهایی که بین «میرزا» ـ رزمنده‌ای که لکنت زبان دارد ـ و سایر رزمندگان اتفاق می‌افتد.
اما این یک روی سکه است و در سوی دیگر، طوفان آتش و سایه تلخ مرگ است و هجوم تانک‌ها. دهقان در این سوی ماجرا، یکی از موحش‌ترین و هول‌انگیزترین صحنه‌های جنگ را به تصویر کشیده‌است؛ آنجا که «علی» بچه‌محل و رفیق صمیمی «ناصر»، زیر تانک می‌رود... با این همه، دهقان نشان می‌دهد که امید به زندگی و البته جنگیدن همچنان ادامه دارد.

** سیر نگاه اشراقی با توجه به جهان بینی مخاطب هدف
احمد دهقان از آن دست نویسندگانی است که مخاطب خود را بسیار خوب می‌شناسد و می‌داند وقتی برای مخاطب هدف خود - یعنی ایرانیان می‌نویسد - نمی‌تواند قلمش از «نگاه اشراقی» که با فرهنگ، نگاه و جهان بینی مردمان ایران زمین عجین شده است به سادگی عبور کند. به همین سبب است که داستان رمان «سفر به گرای 270 درجه» در جزء جزء روایت سفر اشراقی قهرمانش - ناصر، همان رزمنده نوجوان است - دلالت و سرایت دارد.
این رمان از نخستین تمنای «ناصر» برای حضور در جبهه های جنگ تحمیلی شروع می شود و مجموعه حوادث، اتفاقات و تجربیات «ناصر» در این برهه تاریخی و زمانی را مورد مداقه قرار می دهد و در پایان در یک نگاه دایره وار این رمان بار دیگر به میل و تمنای حضور «ناصر» به جبهه‌ها بازمی‌گردد.
همین صف‌شکنی، خط شکنی و نگاه اشراقی احمد دهقان در خلق رمان «سفر به گرای 270 درجه» بود که در کنار توفیق این اثر در میان خیل مخاطبان آثار ادبیات داستانی توانست نظر مثبت منتقدان و کارشناسان حوزه ادبیات کشورمان را نیز به خود اختصاص دهد به گونه ای که این کتاب توانست به عنوان یکی از برگزیدگان جایزه بیست سال داستان نویسی حوزه دفاع مقدس و همچنین جایزه کتاب سال دفاع مقدس دست یابد.
توفیق رمان «سفر به گرای 270 درجه» به مرزهای کشورمان خلاصه نشد و تاکنون دو ترجمه به زبان‌های انگلیسی و ایتالیایی از این اثر صورت گرفته و توانسته مخاطبان جهانی را نیز با قلم احمد دهقان هم راستا و هم داستان کند.

** ویژگی های قلم احمد دهقان
آنگونه که عنوان شد، نمی‌توان درباره حوزه جریان سازی ادبیات دفاع مقدس صحبت کرد و از قلم احمد دهقان و خلق آثار متعدد او در این حوزه به خصوص رمان «سفر به گرای 270 درجه» به سادگی عبور کرد. اما در بیان ویژگی هایی که توانسته در طول سه دهه اخیر و فعالیت احمد دهقان در حوزه ادبیات داستانی، او را به عنوان یکی از موفق ترین نویسندگان کشور معرفی می کند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1) شاید نخستین مواجهه مخاطب با آثار احمد دهقان به قلم صریح، بی‌پرده حقیقت گوی او در بازتاب حوادث و اتفاقات هولناک جنگ تحمیلی باز می‌گردد. در حقیقت احمد دهقان بی هیچ تعارفی در خلق حوادث، اتفاقات و همچنین به شهادت رسیدن و یا مجروح شدن رزمندگان اسلام واقعیت را که بر اساس اسناد موجود می‌توان بسیاری از آن نمونه ها را در خلال روزهای جنگ تحمیلی مشاهده کرد با مخاطبش قسمت می کند. همین حضور عینی و ملموس قلم احمد دهقان است که باعث شده مخاطبانش، او را نویسنده ای کاملا واقع گرا و حقیقت گو بشناسند.
2) دهقان در خلق قهرمان‌ها و شخصیت‌های داستان‌هایش به ویژه در حوزه آثار دفاع مقدس به سمت کلیشه‌ها و کاراکترهایی از این دست پیش نرفته است. در حقیقت قهرمان های احمد دهقان در خلق آثار دفاع مقدسی او انسان های زمینی هستند و نه انسان های آسمانی، درست برخلاف برخی از آثار ادبیات داستانی و یا هنر هفتم کشورمان در گونه سینمای دفاع مقدس.
در حقیقت رزمندگان و قهرمان های احمد دهقان در رمان‌هایش، انسانهایی هستند با تمام نقاط قوت و ضعف‌هایشان، انسان های عادی که گاه مرتکب اشتباه می‌شوند اما شهامت و جسارت اعتراف به اشتباه‌های خود را دارند و در نهایت با اهدای خون خود در مسیر حفظ آرمان‌ها و هویت سرزمین شان به نوعی خود را تطهیر و در ذهن مخاطبان پاک و بری می‌کنند.
3) در تاریخ ادبیات داستانی کشورمان رمان «سفر به گرای 270 درجه» نخستین اثر در حوزه ادبیات دفاع مقدس است که به زبان‌های دیگر ترجمه شده است. در حقیقت «پل اسپراکمن» رئیس مرکز مطالعات دانشگاهی خاورمیانه در «دانشگاه راتجرز» آمریکا برای اولین بار در ترجمه آثار ادبیات دفاع مقدس کشورمان، رمان درخشان «سفر به گرای 270 درجه» احمد دهقان را برای ترجمه برگزید.
همین ترجمه، نخستین فتح باب آشنایی مخاطبان جهانی با ادبیات دفاع مقدس ایران بود. آنچنان که پیشتر نیز گفته شد، قلم احمد دهقان بیشتر از آنکه به رسالت نگارش بپردازد در بسیاری از موارد به مثابه یک دوربین فیلمبرداری عمل می کند. در حقیقت قلم احمد دهقان چشم، گوش و هوش این نویسنده را به منصه ظهور می‌رساند. وجود جزئیات فراوان در روایت داستان‌های احمد دهقان در حقیقت به مثابه استحاله قلم به دوربین در آثار او به شمار می رود.
4) هرچند احمد دهقان را نمی توان در دسته نویسندگان «رئالیست» - واقع نما - در گونه ادبیات داستانی قرار دهیم؛ چرا که آنچنان که گفته شد او به شدت به بازتاب تفکر فلسفی اشراق و نگاه اندیشه گرایانه و معنوی ایرانی در آثار خود پرداخته است. اما در تقسیم‌بندی گونه ها و ژانرهای ادبی می توان صفت را «ناتورالیست» یا «طبیعت گرا» را برای آثار احمد دهقان متصور بود.
در حقیقت سرنوشت قهرمان های او بازتابی از «کارما» و قدرت و نیروی حاضر در طبیعت هستند، به گونه ای که اگر در مواردی دچار اشتباه می‌شوند می‌توانند رویکرد و بازخورد این اشتباهات و یا تجربیات تلخ شان را در گذشته و یا خانواده آنها رصد کرد، که مخاطب به فراخور نیروی کارمای طبیعت و عدم از بین رفتن انرژی آن، بازتاب آن اشتباهات را در رفتارها و خلق و خوی برخی از قهرمان‌های احمد دهقان می‌بیند.
رعایت قواعد این ژانر - طبیعت گرایی - در خلق آثار ادبی است که یکی از تاثیرگذارترین قلم ها در شکل همراهی مخاطب و باورپذیری او در مواجهه با داستان ها، حوادث، اتفاقات و قهرمان های احمد دهقان را سبب می شود.
فراهنگ**ا.خ** 9053