دین و دینداری لزوماً یکی نیستند

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، از پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات نشست تخصصی «تحولات دینداری در ایران پس از انقلاب» در این پژوهشگاه و با محورهای «ابعاد، مؤلفه‌‌ها و روند‌های اصلی تحولات دینداری در ایران پس از انقلاب»، «عوامل و زمینه های مؤثر در تحول دینداری در ایران» برگزار شد.
حسن محدثی استاد دانشگاه و محمدرضا طالبان عضو هیأت علمی گروه جامعه شناسی انقلاب پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی با دبیری محمدرضا پویافر درباره تحولات دینداری در ایران پس از انقلاب به بحث و گفت وگو پرداختند.
محدثی در ابتدای نشست، گفت: دین ابعاد وسیع تری از دینداری دارد و سطوح مختلف دین اعم از سطح کلان، سطح میانه و سطح خرد همگی دینداری را مربوط به سطح خرد می کند.
وی اظهار داشت: با اینکه دین و دینداری هر دو با هم مرتبط هستند ولی لزوماً یکی نیستند به همین دلیل بین تحولات دین و تحولات دینداری تفاوت وجود دارد و لزوماً چالش‌های آن دو یکی نیست.
این استاد دانشگاه، افزود: برخلاف تحقیقات کمی که وضعیت دینداری را بدون تغییر جدی و با ثبات نسبی اعلام می‌کنند، وضعیت دینداری مردم ایران مطابق با تحقیقات کیفی دچار یک تحول اساسی شده است.
به گفته این جامعه شناس مشکلی که در ایران در زمینه تحقیقات وجود دارد این است که انجام تحقیقات کیفی بسیار کم است و به ‌عنوان مثال هیچ تحقیقی در مورد بی دینی وجود ندارد. طبق تحقیقات کیفی در نسل‌های جدید پس از انقلاب (نسل سوم) فقه و شریعت به لحاظ اجتماعی و دینداری شریعت‌مدارانه روند روبه افولی داشته که آن پایگاه اجتماعی خود را از دست داده است.
محدثی افزود: به عبارت دیگر دینداری تام گرا تضعیف و دینداری ذره‌ای و جزیره‌ای درحال شکل‌گیری است. به این معنا که در اقتصاد و معاملات، روابط اجتماعی، تفریحات، اخلاق جنسی و... دین بسیار کم‌رنگ شده و در مقابل در موارد دیگری از زندگی ممکن است دین حضور داشته باشد. به عبارت دیگر دینداری امری گزینشی شده است.
محدثی گفت: دینداری در حوزه مفاهیم و دلالت‌ها نیز دچار تغییر شده است مثلاً در مورد مفهوم «گناه» تعبیر و تفسیر شخصی از آن رواج یافته و یا مفهومی مثل مفهوم «خدا» تغییر کرده و خدا دیگر آن پروردگار غضبناک و داور دقیق و جبار نیست، بلکه خدا بیشتر به‌عنوان یک دوست فهمیده می‌شود که می توان به او تکیه کرد.
این استاد دانشگاه با اشاره به تحقیقات خود، اظهار داشت: دینداری نسل اول انقلاب به شدت دیگر اتکایی و مرجعیت سالارانه بوده درحالی که دینداری نسل جدید (نسل سوم انقلاب) بسیار خود اتکایانه شده است.
وی در جمع بندی بحث خود اظهار داشت: تحولات دینداری درعرصه کیفی بوده و تحقیقات موجود تاکنون نتوانسته این تحولات را بسنجد.
در ادامه این نشست، طالبان باتوجه به سخنان محدثی و در راستای نقض آنها، اظهار داشت: اینکه گفته شود که یافتههای پیمایش کمی واقعنما نیست یعنی نتیجه تحقیق، مصنوع روش است که با روش کمی به یک جواب و با روش کیفی به جواب دیگری می رسیم! که این مسأله اعتبار علم را زیر سؤال می برد و همین منازعات درمورد روش های کمی و کیفی باعث لطمه‌زدن به جامعه شناسی شده است.
وی افزود: هم نتایج کیفی و هم نتایج کمی درست است. گزاره های متفاوت نیستند که مقابل هم قرار بگیرند. به جای این یا آن می توانیم بگوییم هم این و هم آن که هردو به جواب های یکسانی می رسند.
این جامعه شناس در ادامه بحث خود به تفاوت در موضوع و مراد تحقیقات کمی و کیفی انجام شده درمورد تحولات دینداری اشاره و گفت: در تحقیقات کمی تغییرات «شاخص»های دینداری در طول زمان بررسی می شود یعنی بررسی تغییر از یک سطح به سطح دیگر در پیمایش طولی ولی در تحقیقات کیفی تحول از یک «نوع» دینداری به نوع دیگر بررسی می شود که این ماهیتاً متفاوت از تحقیقات کمی است.
طالبان اظهار داشت: «واحد تحلیل» نیز در این دو دسته تحقیقات با یکدیگر تفاوت دارد. در پیمایش ها سراغ افراد می رویم ولی تحلیل در سطح کشور و برای کل افراد جامعه اعلام می کنیم و مثلاً در حوزه دینداری بررسی شاخص های مختلف دینداری در دوره های مختلف را بدون توجه به تحول فردی مبنا قرار می دهیم اما در تحقیق کیفی واحد تحلیل «فرد» است در چرخه حیاتش که آیا در دینداری اش دچار تحول شده است یا خیر؟ که این امر بیشتر مرتبط با روان شناسی رشد و تحول است که به توصیف و تبیین تغییرات در طول زندگی یک فرد می پردازد.
وی افزود: «برد و دامنه موضوع» نیز در این دو گروه تحقیق فرق می کند. وقتی سؤال وضعیت دینداری ایرانیان در چند دهه اخیر است، فقط و فقط باید تحقیق در سطح ملی باشد و باید بر یک جمعیت وسیع صدق کند و اینکه با پیمایش کیفی و تدارک یک نمونه کوچک آماری و پرسش از تعدادی محدود، نمی‌توان نتیجه را به کل ایرانیان تعمیم داد.
محدثی در ادامه سخنان طالبان، گفت: تحقیقات کمی موجود این تحولات را نشان نمی دهند و باید در کارهای پیمایشی تحول ایجاد کنیم و موضوعات جدیدی تعریف کنیم که بتواند این تحولات را بسنجد.
وی افزود: تحقیقات کمی و کیفی را باید به صورت مکمل در کنار هم داشته باشیم تا بتوانیم به نتایج دقیقی دست یابیم.
فراهنگ**9246** 1418