«توصیف فلسفی علم»؛ خوانشی ویتگنشتاینی از انقلاب‌های علمی

به گزارش سایت دفتر مشق به نقل از ایرنا

غلامحسین مقدم حیدری در کتاب «توصیف فلسفی علم» طی مجموعه مقالاتی از منظر فلسفه ویتگنشتاین (فیلسوف اتریشی 1889 تا 1951) متاخر (ویتگنشتاین طی دو دوره حیات خود دو فلسفه را به وجود آورد که با عبارات ویتگنشتاین متقدم و متاخر توصیف می شوند)، برداشتی جدید از کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی» توماس کوهن (فیلسوف و فیزیکدان معاصر آمریکایی) ارائه می دهد.
در مقاله اول نویسنده کتاب «تبیین علم» یعنی چگونگی تبیین در علوم طبیعی را توضیح می‌دهد و رد پای آن را تا چگونگی بکارگیری این شیوه در فلسفه علم برای تبیین علم به مثابه یک پدیده دنبال می‌کند؛ به همین ترتیب نظرهای گوناگونی درباره ماهیت علم و روش آن را بازگو و نواقص هریک را به اختصار بیان می‌کند. در صفحات این کتاب، به نظریاتی از ویتگنشتاین استناد می‌شود که این فیلسوف به مدد آنها آشکار می‌کند چگونه این نظریه‌ها منجر به سرگردانی و تاریکی شده است.
سپس نویسنده کتاب با انتقاد از بکارگیری روش‌های طبیعی در بررسی پدیده علمی، قدمی رو به جلو بر می‌دارد و وارد موضوع اصلی کتاب یعنی «خوانشی ویتگنشتاینی از ساختار انقلاب‌های علمی» می‌شود.
گام دوم کتاب «توصیف فلسفی علم» است. در این قدم، نویسنده با نقد رویکردهای تبیینی در بررسی پدیده علم، روش جایگزین ویتگنشتاین را ارائه می‌دهد. از نظر ویتگنشتاین علم چیزی نیست که بتوان آن را تجربی بیان و درباره آن نظریه پردازی کرد. ویتگنشتاین «توصیف» را جایگزین تبیین می‌کند؛ اما به محض آنکه این ادعا از سوی ویتگنشتاین مطرح می‌شود برای مخاطب سوال به وجود می آید که منظور از «توصیف» برای فهم پدیده علم چیست؟ نویسنده کتاب اینگونه به سوال مخاطب پاسخ می‌دهد که وقتی از توصیف در فلسفه سخن می‌گوییم قصدمان این است که دقیقا چه چیزی را توصیف کنیم؛ وی سپس برای مخاطب نشان می دهد توصیف علم چه معنایی دارد و چطور توصیف می‌تواند برای تبیین پدیده علم ارزشمند و کارا باشد.
همچنین ایده‌ «بازی-زبان» به طرز جذابی در این کتاب بیان شده است. این ایده باب جدیدی برای فهم و درک چیستی علم باز می‌کند. ویتگنشتاین در همین رابطه می‌نویسد؛ پیش از هرچیز، زبان وسیله ارتباط و در مرتبه بعد وسیله بازنمایی است؛ بنابراین ما در فلسفه ورزیدن درباره موضوعی خاص به توصیف بازی-زبان می‌پردازیم. در واقع یک بازی-زبان صرفا در متن ارتباطی جریان زندگی به بازی تبدیل می‎شود.
غلامحسین حیدری مقدم در آخرین مقاله این کتاب از توماس کوهن به عنوان «آغازگر جامعه‌شناسی معرفت» یاد کرده و درباره او می‌نویسد: «با تامل در آراء جامعه‌شناسان کلاسیک می‌توان دید آنها نه فقط به بررسی جامعه‌شناختی علم نپرداخته‌اند، بلکه حتی احتمال آن را نیز محتمل ندانسته‌اند. جالب آنکه حتی اسلاف آنها نیز به این کار مبادرت نورزیده‌اند.» او سپس به طور مفصل به رابطه مردم‌شناسی معرفت با توصیف علم می‌پردازد و با مرور برخی آثار برانیسلاو مالینوفسکی (مردم شناس لهستانی معاصر) نشان می‎دهد چطور توصیف دقیق می‌تواند در فهم پدیده‌های علمی موثر باشد.
در این اثر غلامحسین حیدری مقدم برای همراه کردن مخاطبان عمومی تلاش می کند، اجازه نمی دهد مفاهیم پیچیده و انتزاعی و فلسفی خواننده را دلسرد کند و با قلم روان گروه عظیمی از مخاطبان غیرحرفه‌ای را با محتوای کتاب همراه می کند.
به رغم پیچیدگی موضوع و زبان سخت و دقیق ویتگنشتاین متن کتاب روان و خواناست. اثر عاری از هرگونه لفاظی و پیچیده نویسی است و همین ویژگی مطالعه کتاب را برای خوانندگان غیرحرفه‌ای رشته فلسفه و جامعه‌شناسی ممکن کرده است.
کتاب «توصیف فلسفی علم؛ خوانش ویتگنشتاینی از ساختار انقلاب‌های علمی» توسط نشر نی و در 214 صفحه چاپ شده است.
فراهنگ**ب.ل**9157