تبلور بینش عرفانی شهریار در دیوان اشعارش

به گزارش خبرنگار کتاب و ادبیات خبرگزاری فارس، دکتر محمد آقابابایی از اساتید دانشگاه در رشته زبان و ادبیات فارسی یادداشتی با محوریت «شهریار و عرفان» در اختیار خبرگزاری فارس قرار داده است.

برخی از بزرگان معاصر، عرفان را نگرش هنرمندانه به دین دانسته­‌اند و از این رهگذر هر برداشت ذوقی و خالص و هنرمندان‌ه­ای از آیین و دین را می توان در این گستره جای داد. در عرفان و ادب فارسی، داستان­های فراوانی ذکر شده است که از ورود شخصیت‌­ها به عالم عرفان و معنویت سخن گفته است. تحول شخصیت­‌ها، رکن اساسی اینگونه داستان‌هاست.

الگوهای متعددی از این تحولات وجود دارد که با مطالعه سرگذشت نامه‌­ها و تذکره‌­ها می‌­توان به آنها دست یافت. یکی از منابع قابل بررسی و شیرین در این زمینه، تذکره الاولیاء عطار نیشابوری است که ضمن معرفی و بیان داستان‌­ها و اقوال عرفای منتخب، سرگذشت تحول درونی و روحی ایشان را نیز بازنموده است.

شخصیت­‌های این داستان‌­ها، عموماً با رویدادی فردی یا اجتماعی، شنیدن قول و فعل دیگران و مسائلی از این قبیل از مرحله تعادل اولیه خارج شده و به ساحت بی تعادلی و اضطراب می­‌رسند. پس از این مرحله که زمان آن متغیر است، به عرصه‌ تعادل ثانویه می­‌رسند و شخصیتی جدید اختیار می‌­کنند. در اینگونه داستان‌ها، عارف به عنوان قهرمانی اسطوره‌­ای ظاهر شده و در برخی از موارد باعث تنبیه خاطر و تحول شخصیت مخاطب نیز می­‌شود.

عرفای بسیاری از جمله فضیل عیاض، ابراهیم ادهم، عبدالله مبارک، مالک دینار، بشر حافی و ... این مراحل را از سر گذرانده‌­اند. برخی از شاعران برجسته ادب فارسی نیز از این گردنه پر فراز و نشیب گذشته­‌اند و نام و داستانشان در تاریخ ثبت شده است. شاعرانی چون کسایی، سعدی، حافظ، سنایی و ... در قرون گذشته به این درک و دریافت معنوی رسیده‌­اند و تحول شخصیت آنها -که از مراحل نخستین ورود به جرگه عرفان است- رقم خورده است. اغلب این شاعران از مرحله­‌ عشق جسمانی عبور کرده و به عشق عرفانی و معرفت توحیدی رسیده­‌اند.

در دوره معاصر نیز محمدحسین شهریار را می‌­توان در شمار این شاعران  قرار داد که با عبور از عشق مجازی و مادی به عشق عرفانی و موهبتی الهی دست یافته است. خود شهریار در مقدمه دیوانش می­نویسد: "آری، بنده هم در این ده سال با بحران‌ها و تحولات روحی عجیبی که از نوادر مواهب الهی و جز برای اهل سیر و سلوک واقعی قابل فهم نیست، دست در گریبان بودم، زجری که اجرش را چه جای این که با دنیا عوض کنی؟"

با نگاهی گذرا به دیوان شهریار در می‌­یابیم که شاعر معاصر ما عشق و شور پرهیجانی را از سر گذرانده است. اشعار عاشقانه او که از نظر کمیت بر اشعار عارفانه برتری دارد، نشان از وسعت این تجربه­ شیرین دارد. شهریار نیز مانند بسیاری از عاشقان، با بی‌­عنایتی معشوق روبرو می‌­شود و تنها با توکل، که از اسباب دستگیری در وادی عرفان است، از این مرحله سخت و طاقت­ فرسا عبور می­‌کند. شهریار شناخت جدید خود را از عشق الهی در اشعار دوره­ دوم حیات فکری خویش و در قالب‌­های متنوع شعری همچون قصیده، غزل، مثنوی و ... بازنموده است.

اشعار عاشقانه دوره­ جوانی او را می‌­توان به عنوان مقدمه­‌ای برای ورود به عالم روحانی پس از تحول فکری و معنوی او قلمداد کرد. به قول خود او:

عشق مجاز غنچه عشق حقیقت است                        

 در اولین مواجهه با دیوان شهریار، مناجات خالصانه­ او را می‌­خوانیم:

دلم جواب بلی می‌­دهد صلای تو را             صلا بزن که به جان می­خرم بلای تو را

عشق الهی و تلمیحات بسیاری به آیات قرانی که در سرتاسر این غزل گنجانده شده است، از بینش عرفانی و بندگی و سرسپردگی او حکایت می­کند.

توجه شهریار به این نکته که انسان، روزگاری را در نیستان وجود سپری کرده و بعد از آن به داغ فراق مبتلا شده است، ابیات نخستین اثر گرانسنگ مولانا –مثنوی معنوی- را به خاطرمی ­آورد. اکنون که در محنت­گاه دنیا به دام افتاده است، طوطی جانش به یاد هندوستان معنا و نگارستان جان افتاده و در آرزوی بازگشت به آن ناز و نعمت، چنین می‌­سراید:

مرغ باغ ملکوتم قفسم در نگشود                که به گوش ملک العرش رسد فریادم

یا:

قصر غلمان و سراپرده‌­ی حورانم بود            آدم انداخت در این دخمه‌­ی غم بنیادم

در ابیات فوق، اندیشه‌­های حافظانه و مولانایی به خوبی مشهود است. شهریار با مطالعه­‌ مستمر آثار گذشتگان، از سرچشمه­ عرفان اسلامی و ایرانی سیراب شده و تجلی این بهره­‌مندی از فیوضات را در اشعار او می­‌توان یافت.

تجربه­ عاشقانه­ شهریار و سوزوگدازی که در ایام جوانی از سر او گذشته است، روح و کلام او را چنان پالوده است که شعر عرفانی او را همچون سروده‌­های عاشقانه‌­اش شیرین و شنیدنی کرده است. در بررسی اجمالی دیوان شهریار، ارادتش به لسان الغیب را بیش از دیگران می­‌یابیم و بسامد اصطلاحات و واژگان عرفانی مشترک در اشعار این دو شاعر گویای این حقیقت است که شهریار با دیوان حافظ و اشعار عرفانی او پیوندی از سویدای دل دارد.

همچنین با بررسی اصطلاحات عرفانی دیوان شهریار می توان دریافت که او به بینشی عرفانی دست یافته بود و از دریچه این نگرش عرفانی سروده­‌های خویش را با اصطلاحاتی چون شوق، محبت، خوف، طلب، توبه، وجد و ... معطر می ساخت.

انتهای پیام/